موسیقی در طول قرن‌ها و هزاره‌ها با تاثیرات عمیقش بر روح انسان‌ها همواره مورد توجه بوده و جایگاهی ویژه داشته است و پر بیراه نیست که موسیقی را در بین هنرهای هفتگانه، هنر اول خوانده‌اند. از نواهای سحرآمیز پرندگان و عناصر طبیعت گرفته تا موسیقی سنتی نابی که یک آهنگساز آن‌را از عمق جان و دل خود روانه صفحات کاغذی دفتر نُت می‌کند؛ همه جلوه‌های بی‌شماری از قدرت هنر موسیقی است. همین قدرت بی‌همتای او باعث شده است که حکومت‌ها و قدرت‌مردان در دوره‌های مختلف تاریخی؛ با وجود تلاش‌های بسیار، هرگز موفق به ساکت کردن صدای والای هنر موسیقی نشوند.
هنر موسیقی و انواع آن در ایران
در هنر موسیقی مانند دیگر هنرها، ژانرها و انواع متفاوتی از آن وجود دارد و در همه فرهنگ‌ها و ملل، همچون کشور ما ایران، انواع خاصی از موسیقی سراغ داریم که مختص ویژگی‌های همان مرز و بوم است. به‌طور مثال موسیقی سنتی یکی از گسترده‌ترین انواع موسیقی موجود در ایران است.
سازهایی که استفاده می‌شود، کارگان اجرایی و قطعات موسیقیایی، زبان ترانه‌ها و تصنیف‌ها و مدل مخصوص آوازخوانی ازجمله شاخصه‌های متعددی است که مختصات و نوع یک موسیقی را تعیین می‌کند.
ایران و موسیقی نواحی
موسیقی و نوا‌ها نیز همچون هنرهای دیگر رنگ نابودی به خود می‌بینند و گاهی منقرض می‌شوند اما خوشبختانه هنوز در چهار گوشه ایران شاهد حیات پربار موسیقی نواحی هستیم. موسیقی ترکی، کردی، لری، بختیاری، خراسانی، شمالی، جنوبی و… همه جزو انواع موسیقی ایران محسوب می‌شوند.
رگه‌های برجسته‌ای از موسیقی نواحی ایران در تار و پود موسیقی سنتی نهفته شده است و همین دلیل، اسطوره‌های موسیقی سنتی ایرانی همیشه برآنند تا با رغبت و علاقه رنگ‌های بی‌نظیر تازه‌ای از آن به بافت موسیقی خود ببخشند و باعث غنای هر چه بیشتر آن شوند.
شکل‌های اجرایی در موسیقی ایرانی
در موسیقی نواحی و موسیقی سنتی همیشه شکل‌های متنوعی از اجرای موسیقی وجود داشته است. اجرای موسیقی به‌طورکلی، بسته به مناسبت‌ها یا کارکرد اجرا ممکن بوده است که اشکال مختلفی به خود بگیرد. برای مثال در مناطق جنوبی ایران نوعی از مراسم به نام زار وجود داشته که موسیقی بخش جدایی‌ناپذیر آن است و در این مراسم گروه نوازندگان با خلوص بسیار با راهنمایی فردی که ماما زار یا بابا زار نام دارد و همراهی شنوندگان که نقش فعال خود را با همراهی ریتمیک مثل دست‌زدن یا حرکات بدن ایفا می‌کنند؛ برای شفابخشی فردی که مراسم برای او شکل گرفته است، در تلاش هستند.
در بسیاری دیگر از مناطق مثل شمال و شمال غرب کشور، گروه‌های اجرای موسیقی سنتی یا نواحی در مراسم عروسی و شادی به اجرای موسیقی می‌پردازند و با موسیقی سنتی شاد مهمانان را به وجد می‌آورند. در موسیقی سنتی ایرانی ما فرم‌های مشخص‌تری برای اجرای موسیقی داریم. از انواع متداول اجرای موسیقی سنتی ایرانی می‌توانیم به تکنوازی، دو نوازی و گروهنوازی اشاره کرد. به جز تکنوازی که مختص اجرای سازهای ملودیک است؛ در بقیه اشکال، خواننده می‌تواند حضور داشته باشد.
در ادامه قصد داریم انواع سازهایی را که در اجرای موسیقی سنتی به‌کار می‌روند برای آشنایی بیشتر و دقیق‌تر شما معرفی کنیم.
سازهای زهی در موسیقی سنتی ایران
سازهای زهی به گروهی از سازها اطلاق می‌شود که عامل تولید صدا سیم باشد. حال بسته به اینکه سیم چگونه به ارتعاش درآید و ایجاد صدا کند، انواع مختلفی برای سازهای زهی در نظر می‌گیریم: سازهای زهی زخمه‌ای یا مضرابی مثل تار، سه‌تار، عود. سازهای زهی آرشه‌ای مثل کمانچه و قیچک و سازهای زهی کوبه‌ای مانند سنتور.
سازهای کوبه‌ای در موسیقی سنتی ایران
چه سازهایی در رده سازهای کوبه‌ای قرار می‌گیرند؟ سازهایی که از طریق کوبیدن، خراشیدن، یا ضربه زدن به ساز ایجاد صوت می‌کنند. سازهای کوبه‌ای به‌ندرت می‌توانند تولید اصوات ملودیک داشته باشند، بلکه بیشتر وظیفه همراهی ریتمیک و برجسته‌تر کردن ضرباهنگ قطعه موسیقیایی را به عهده دارند مثل تنبک، دایره، طبل، دف و… .
سازهای بادی در موسیقی سنتی ایران
در این گروه، سازمان تولید صدا در ساز بر اساس دمش هوا قرار گرفته است. در این سازها با ارتعاش هوا صدایی موسیقیایی تولید می‌شود مثل نی، نی‌انبان، بالان، سرنا و… .
معرفی انواع سازهای ایرانی
در اجراهای امروزی موسیقی ایرانی شاهد تنوع بالای استفاده از سازها هستیم. بسیاری از سازهای قدیمی نیز با انجام تغییرات و اصلاحات، توانسته‌اند بسیار قوی‌تر از قبل در گروه‌های اجرای موسیقی سنتی ایرانی حاضر شوند. در اینجا می‌توانید پرکاربردترین و بهترین سازهای موسیقی سنتی ایرانی را بشناسید.
تار
از سازهای اصلی مورد استفاده در موسیقی سنتی ساز تار است که برخی می‌گویند از زمان فارابی نیز متداول بوده و بعدتر به‌دست صفی‌الدین ارموی و دیگر اساتید بزرگ موسیقی سنتی ایرانی به شکوفایی بیشتری رسیده است.
تار یک ساز زهی مضرابی محسوب می‌شود. نوازندگان این ساز برای نواختن از وسیله‌ای به نام مضراب استفاده می‌کنند که از موم و قسمتی کوچک به جنس آلیاژ برنج ساخته شده است. امروزه 6 سیم دارد که به‌صورت دوتایی باهم کوک می‌شوند. گویا سیم ششم آن بنا بر روایاتی به‌دست غلامحسین درویش‌خان استاد مسلم موسیقی سنتی ایرانی در اواخر دوره قاجاریه به ساز تار افزوده شده است.
استاد محمدرضا لطفی با همراهی استاد محمدرضا شجریان دوران موسیقیایی طلایی در موسیقی سنتی به‌جا گذاشته‌اند که در ذهن و روان همه موسیقی‌دوستان ثبت شده است. از دیگر اساتید معاصر تارنوازی می‌توان استاد جلیل شهناز و استاد حسین علیزاده را نام برد.
سه‌تار
ساختمان این ساز شباهت بسیاری با تار دارد، اما ابعاد و تعداد سیم‌های به‌کار رفته در آن متفاوت است. سه‌تار امروزی 4 سیم دارد و به گفته استاد ابولحسن صبا اسطوره سه‌تارنوازی ایران؛ سیم چهارم این ساز که به لحاظ صوتی مشابه سیم اول است، توسط میرزا محمد تربتی معروف به مشتاق علیشاه کرمانی، درویش نوازنده سه‌تار، حدود دو قرن پیش برای پرحجم‌تر شدن صدا به این ساز افزوده شد و به همین دلیل سیم چهارم خصوصا در بین ستارنوازان به سیم مشتاق نیز شهرت دارد.
اگرچه می‌شود سه‌تار را همچون تار به وسیله یک انگشتانه یا مضرابی فلزی نواخت، که در پشت ناخن انگشت سبابه متصل می‌شود، باز هم بسیاری از نوازندگان برای حفظ رنگ صوتی لطیف و دلنشین ساز سه‌تار، ترجیح می‌دهند از ناخن طبیعی انگشت خودشان استفاده کنند.
از اساتید معاصر سه‌تارنوازی که آن‌را به کمال رساندند می‌توان به استاد جلال ذوالفنون، و داریوش طلایی و حسین علیزاده اشاره کرد. ناگفته نماند که نسل امروز موسیقی سنتی ایران و سه‌تارنوازان ایرانی را شاگردانی تشکیل می‌دهند که حاصل تربیت اصیل تمامی اساتید نامبرده بوده‌اند.
کمانچه
جزو سازهای زهی آرشه‌ای محسوب می‌شود و انواع آن‌را در موسیقی سنتی و موسیقی نواحی ایران به‌ویژه موسیقی لرستان می‌توان دید که البته به لحاظ ساختمان فیزیکی تفاوت‌های اندکی دارند. تاریخچه این ساز نیز همانند تار و سه‌تار به شکل مکتوب و مستند حداقل به زمان فارابی باز می‌گردد.
گفته می‌شود کمانچه نیز قبل‌تر فقط سه سیم داشته است اما ریخت امروزی آن دارای چهار سیم است و نوازنده می‌تواند آن را روی زانو یا کنار پای خود روی زمین قرار دهد و به واسطه آرشه یا کمانه از این ساز اصوات موسیقیایی تولید کند. آرشه را معمولا از جنس موی دم اسب می‌سازند و به دسته‌ای چوبی که گاهی از جنس عاج است متصل می‌سازند.
از اساتید ماهر معاصر در فن نوازندگی کمانچه می‌توان علی اصغر بهاری، علی اکبر شکاری و کیهان کلهر یاد کرد. این ساز در سال 1396 در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
قیچک
قیچک به کمانچه شباهت‌های زیادی دارد، نام دیگر آن غیژک است و با آرشه نواخته می‌شود. اگرچه آن‌را بیشتر جزو سازهای موسیقی نواحی به‌حساب می‌آورند، اما امروزه به دلیل توانایی‌های اجرایی بالا و رنگ صوتی ویژه‌ای که دارد، توانسته جای خود را در دل گروه‌های اجرای موسیقی سنتی باز کند.
قیچک امروزی در سه محدوده صوتی متفاوت ساخته می‌شود: قیچک باس، قیچک آلتو، قیچک سوپرانو که به‌ترتیب صدای بم تا زیر دارد. از اساتید مشهور نوازنده قیچک می‌توان علی‌محمد بلوچ مشهور به علیوک را نام برد.
عود یا بربط
یکی از سازهای باستانی موسیقی سنتی ایرانی عود نام دارد. براساس یافته‌های باستان‌شناسی، قدمت این ساز به هزاره‌های قبل از میلاد مسیح و تمدن سومر برمی‌گردد و امروزه در محدوده بزرگی از خاورمیانه و برخی کشورهای محدوده شمالی قاره آفریقا رواج دارد. این ساز امروزه به رشد چشمگیری دست یافته و ما شاهد ایجاد و گسترش سبک‌های گوناگونی برای نوازندگی عود هستیم و همین عامل باعث محبوبیت بیش از پیش عود شده است.
عود نام‌های دیگری نیز دارد از جمله بربط، بربت و رود که هر کدام در منطقه‌ای خاص یا در دوران تاریخی به خصوصی متداول‌تر بوده است. اما به‌طورکلی عود سازی زهی زخمه‌ای به‌شمار می‌آید که کاسه‌ای بزرگ و دسته‌ای کوتاه دارد. این ساز از لحاظ تعداد سیم انواع مختلفی دارد اما نوع معمول آن یا دارای 10 سیم است که به حالت جفتی کوک می‌شوند و گاهی سیم یازدهم به این مجموعه اضافه می‌شود.
از اساتید نوازنده عود که در شهرت جهانی این ساز تاثیر پررنگی داشتند می‌توانیم به منیر بشیر موسیقیدان اهل عراق و انور براهیم عودنواز و آهنگساز تونسی اشاره کنیم. در ایران اساتید موسیقی سنتی همچون منصور نریمان، مجید ناظم‌پور و حسین بهروزی باعث احیای این ساز در اجرای انواع موسیقی ایرانی شدند.
سنتور
نام دیگر ساز موسیقی سنتی سنتور است که امروزه در اجرای موسیقی سنتی بی کلام و انواع دیگر آن، مورد استقبال بسیاری قرار گرفته است. سنتور ساز زهی کوبه‌ای محسوب می‌شود چرا که آن‌را به‌وسیله دو مضراب چوبی می‌نوازند که گاهی سر آن مضراب‌ها از نمد پوشیده شده و گاهی چوب به‌صورت مستقیم با سیم‌های ساز اصابت کرده و تولیدگر صدا است.
این ساز جعبه‌ای چوبی به شکل ذوزنقه است که در نوع رایج 9 خرک و 72 سیم دارد که به‌صورت دسته‌های 4 تایی روی خرک‌ها قرار گرفته‌اند و یک‌صدا کوک می‌شوند. نوازنده سنتور می‌تواند آن‌را روی زمین یا میز بگذارد و بنوازد. اکثر پژوهشگران سنتور را سازی اصالتا ایرانی می‌دانند که بعدها به خارج از ایران برده شده و شکل‌های مختلفی از آن در فرهنگ‌های موسیقی دیگر ساخته شده است.
ابولحسن صبا، فرامرز پایور، ارفع اطرایی، پرویز مشکاتیان و مجید کیانی از سنتورنوازان و اساتید معروف موسیقی سنتی معاصر ایران هستند.
قانون
یکی دیگر از انواع ساز موسیقی سنتی قانون است که شکل ظاهری آن از جهاتی به سنتور شبیه است و تعداد سیم‌های آن 72 است. فارابی نوعی از قانون را که دارای 45 سیم بود ساخته و شرح آن را در رساله خود آورده بوده است. برخی قانون را جزو قدیمی ترین سازهای موسیقی سنتی ایرانی می‌دانند.
این نوع ساز از انواع ساز موسیقی سنتی به‌وسیله دو انگشت سبابه نواخته می‌شود که برخی نوازندگان هنگام اجرا از انگشتانه‌های نازک از جنس نقره یا دیگر فلزات استفاده می‌کنند.
نی
یکی از سازهای موسیقی سنتی ایرانی که در رده سازهای بادی قرار می‌گیرد نی نامیده می‌شود و همان‌طور که از نامش پیداست از گیاه نی ساخته می‌شود. معمولا دارای 7 سوراخ است و از این رو به نام نی هفت بند نیز مشهور است.
در نگاره‌های دوران عباسی نوازندگان نی به وفور مشاهده می‌شوند. نوازنده با جای‌گذاری دهانه ساز در بین دندان‌های جلویی و لوله کردن زبان در پشت آن، با به جریان انداختن نفس خود صدا تولید می‌کنند. اگرچه شیوه انگشت‌گذاری و قرار دادن سر انگشتان روی سوراخ‌ها ساز نی آسان است ولی صدا کشیدن از این ساز بسیار دشوار است.
از اساتید معروف نی‌نوازی ایران می‌توان به استاد حسن کسایی، محمد موسوی و جمشید عندلیبی اشاره کرد.
تنبک
یکی از معروف‌ترین سازهای کوبه‌ای موسیقی سنتی تنبک یا ضرب است که نوازنده از طریق کوبیدن بر دهانه پوستی آن صدا تولید می‌کند. تنبک قابلیت ملودی‌نوازی ندارد و فقط در همراهی ریتمیک در اجرای قطعات موسیقی سنتی استفاده می‌شود.
نوازنده تنبک را در بغل قرار می‌دهد و لبه آن را روی پای خود می‌گذارد و از هر دوست جهت اعمال تکینک‌های نوازندگی سود می‌برد. گاهی در روال اجرا قسمتی کوچک را به تکنوازی تنبک اختصاص می‌دهند تا تنبک‌نواز بتواند با اجرای فرم‌هایی تنوع خاصی به اجرا ببخشد.
از نوازندگان صاحب سبک تنبک‌نوازی می‌توان به استاد حسین تهرانی اشاره کرد.
دف
دیگر ساز کوبه‌ای پوستی موسیقی سنتی دف است که نوع تلقی آن ابعاد کوچک‌تری دارد و از آن با نام دایره یاد می‌شود. از دف نیز برای همراهی ریتمیک در گروهنوازی موسیقی سنتی بهره می‌برند.
جایگاه ادبیات و آواز در موسیقی سنتی ایران
موسیقی سنتی از قرن‌ها پیش تا به امروز همواره در پیوندی ناگسستنی با ادبیات بوده است. بسیاری از اسامی و اصطلاحاتی را که امروز در مورد اساتید و اجرای الحان موسیقی ایران می‌شناسیم وام‌دار آثار شاعران و شعر فارسی هستیم. موسیقی سنتی از جهتی دیگر با ادبیات در هم آمیخته است و آن چیزی نیست جز آواز. در ذهن بسیاری از ما موسیقی ایرانی با نام استاد مسلم آواز محمدرضا شجریان و موسیقی سنتی شجریان عجین شده است.
اگرچه با ظهور فرم‌های دراماتیک‌تر موسیقی مثل موسیقی فیلم و اهمیت کمتر شعر در آن، اجرای موسیقی سنتی بی کلام روزبه‌روز بیشتر مورد استقبال قرار گرفت، اما هرگز نمی‌توان ریشه‌های موسیقی اصیل ایرانی را بدون در نظر گرفتن آواز و شعر تصور کرد. نوع دیگری از اجرای موسیقی سنتی شاد مربوط به مراسم اگرچه بر محوریت سازهای کوبه‌ای قرار دارد، باز خواننده نقش اصلی را در تصانیف و ترانه‌ها اجرا می‌کند.
سخن پایانی درباره موسیقی سنتی ایرانی
خوشبختانه امروزه با برگزاری جشنواره‌های مختلف در سطح کشور و حتی در سطح بین‌المللی، عرصه برای شناساندن موسیقی سنتی باز شده است. باید به یاد داشت که هنر موسیقی سنتی ایران مثل دیگر هنرها نیازمند حمایت و نگهداری است. این وظیفه خطیر در وهله اول بر دوش هنرمندان و هنرآموزان موسیقی سنتی است و در وهله بعدی یاری مخاطبان و شنوندگان را می‌طلبد. هر کدام از ما باید به سهم خودمان از اصالت موسیقی کشورمان نگهبانی کنیم.
