میراث جهانی یونسکو برخی از مکان‌ها و آثار باستانی و شگفتی‌های طبیعی در سراسر جهان است که در سازمان یونسکو ثبت شده‌اند. در سراسر جهان آثار تاریخی یا طبیعی بسیار ارزشمندی وجود دارند که نیاز به حفظ و نگه‌داری ویژه دارند. میراث جهانی یونسکو در ایران نیز وجود دارند. آثاری که در یونسکو به ثبت می‌رسند معمولاً آثاری هستند که مشابه آن‌ها در جهان نیست یا به ندرت پیدا می‌شود. آثاری که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، تنها به یک دولت یا عده خاصی از مردم تعلق ندارند، بلکه میراثی از زمین و گذشتگان است که برای کل انسان‌های روی کره زمین به‌جای مانده‌اند.
همه‌ساله کشورهای مختلف، فهرستی از ارزشمندترین آثار باستانی و جاذبه‌های طبیعی خود را به یونسکو معرفی می‌کنند و کارشناسان یونسکو برترین این آثار را انتخاب و به مردم معرفی می‌کنند.
از ایران تاکنون به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری، 24 اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است که می‌خواهیم در این مقاله به معرفی و بررسی آن‌ها بپردازیم. از این 24 اثر، 22 اثر تاریخی و باستانی و 2 اثر طبیعی در این لیست به چشم می‌خورد. در سال 2019 جدیدترین اثر ایرانی، یعنی جنگلهای هیرکانی، در این فهرست به ثبت رسیده است.
تاریخ ثبت این آثار را نیز در جلوی نام آن‌ها قرار داده‌ایم تا با ترتیب زمانی که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته‌اند نیز، آشنا شوید. ایران پر از جاذبه‌های باستانی و طبیعی است که بسیاری از آن‌ها هنوز به ثبت یونسکو نرسیده‌اند، اما آثار ثبت شده، ارزش ویژه‌ای در جهان و میان گردشگران خارجی دارند.
در ادامه این مقاله برای آشنایی با میراث جهانی یونسکو در ایران با ما همراه باشید.
جنگلهای هیرکانی (استان‌های شمالی کشور – 2019)
جنگل های هیرکانی دومین اثر طبیعی ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو در ایران پس از کویر لوت است. این جنگل‌ها در حاشیه دریای خزر قرار دارند. تنوع بی‌نظیر و شگفت‌آور حیوانات و گیاهان، این جنگل‌ها را به مکان مناسبی برای ثبت در یونسکو و همچنین مکانی بسیار مهم برای نگه‌داری و مراقبت صحیح مسئولان و مردم، تبدیل کرده است. این جنگل‌ها بازمانده از سومین دوره زمین‌شناسی هستند و جزو قدیمی‌ترین میراث طبیعی جهان قرار می‌گیرند.
در این جنگل حدود 300 نوع پرنده، 100 نوع پستان‌دار و 150 نوع گیاه بومی متفاوت شناسایی شده‌اند. قسمت‌های مختلف جنگلهای پهناور هیرکانی در استان‌های گیلان، مازندران، گلستان، سمنان و خراسان شمالی قرار گرفته‌اند. بسیاری از جنگلهای مشهوری که می‌شناسید، مثل پارک ملی گلستان، جنگل ابر، جنگل الیمستان، مناطق حافظت‌شده جهان‌نما و لیسار و… در مجموعه هیرکانی قرار گرفته‌اند.
مجموعه باستانی ساسانی (استان فارس – 2018)
به مجموع 7 محدوده باستانی در جنوب شرقی استان فارس، مجموعه باستانی ساسانی گفته می‌شود که همان‌طور که از اسمش پیداست، متعلق به دوران ساسانیان است. مجموعه باستانی ساسانی، جدیدترین اثر تاریخی ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو در ایران است.
در این مجموعه علاوه بر آثار باستانی دوره ساسانی مانند کاخ‌ها و بناهای مختلف، ساختار شهری آن زمان نیز قابل دیدن است. این مجموعه در مسیر مابین شهرهای فیروزآباد، کازرون و سروستان قرار دارد.
از نظر پژوهشگران و مورخان، مجموعه آثاری که در این مکان‌ها دیده می‌شود به دستور شاپور اول و اردشیر بابکان ساخته شده و از نظر هنر معماری، نقطه عطفی در میان آثار کشف شده ساسانی است. از برجسته‌ترین آثاری که در مجموعه باستانی ساسانی قرار دارد، می‌توان به غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیر خوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر و… اشاره کرد.
شهر یزد (استان یزد – 2017)
شهر یزد تنها شهر زنده و فعال ایران است که به طور کلی با تمام آثاری که درونش دارد، در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شده است. شهر کویری یزد علاوه بر آثار تاریخی متعددی که دارد، به خاطر سیستم انتقال آب‌های زیرزمینی که از طریق قنات انجام می‌شود و سازگاری بافت شهری در آب و هوایی گرم و خشک، مورد توجه پژوهشگران جهان قرار گرفته است. بافت شهری یزد طی سال‌ها دست‌خوش کمترین تغییرات شده‌است و تمام آثار تاریخی این شهر از معبد زرتشتیان و آتشی که دو هزار سال است خاموش نشده گرفته تا عجایب هنر معماری مانند بادگیرها و قنات‌ها، همگی در یونسکو ثبت شده‌اند.
کویر لوت (استان‌های مختلف – 2016)
کویر لوت یا بیابان لوت، اولین اثر طبیعی ایرانی بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شد. این کویر یکی از بزرگ ترین کویرهای دنیا است و یکی از مقاصد گردشگری ایرانیان طبیعت‌دوست محسوب می‌شود. همچنین گردشگران خارجی زیادی نیز برای تماشای این نقطه اعجاب‌انگیز از طبیعت، به کویر لوت سفر می‌کنند.
این کویر در قسمت‌هایی از استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان قرار دارد. توصیه می‌شود اگر برای اولین بار به این اثر طبیعی ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو سفر می‌کنید، حتماً به همراه تور و راهنمای معتبر بروید. در کویر به جز شن و سنگ چیز دیگری نیست و به راحتی امکان گم شدن در آن وجود دارد.
قنات ایرانی (استان‌های مختلف – 2016)
منظور از قنات ایرانی، مجموعه 36 هزارتایی از قنات‌های ایران است که به علت تکنولوژی خاص توزیع و تقسیم آب، مورد توجه یونسکو قرار گرفت و در سال 2016 به بیستمین اثری تبدیل شد که به فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران اضافه شد.
قنات قصبه در شهرستان گناباد، عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات کشور است که تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی بازمی‌گردد. قنات زارچ نیز که قدمت آن به 2000 الی 3000 سال پیش بازمی‌گردد، با 71 کیلومتر طول، طولانی‌ترین قنات کشور شناخته می‌شود.
قنات‌ها یکی از اسناد معتبر برای تمدن غنی ایران باستان هستند.
میمند شهربابک (استان کرمان – 2015)
میمند شهری در ناحیه گرمسیر است ولی آب و هوایی معتدل دارد. قدمت بخش‌هایی از میمند کنونی به دوران زرتشت می‌رسد. این مکان در دوران ساسانیان یکی از 5 بخش فرمانروایی اردشیرخوره بوده و از لحاظ مسیر حمل و نقلی دارای اهمیت فراوانی بوده‌است. امکان رفت و آمد و تجارت به خلیج فارس و هند، از این ناحیه میسر بوده است. سبک زندگی مردم در این منطقه نیمه عشایری است. میمند به علت ارزش باستانی زیاد خود، در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار گرفته است.
شوش (استان خوزستان – 2015)
شوش یکی از برجسته‌ترین آثار باستانی کشور است که مجموعه نسبتاً کاملی از تمدن ایران باستان را نشان می‌دهد. سایت باستانی شوش که در جنوب غربی ایران قرار دارد، شامل قصر، ساختمان‌های مسکونی، تاسیسات شهری، قبرستان و… می‌شود که این بناها متعلق به 5 هزار سال پیش از میلاد مسیح هستند.
متاسفانه بیشتر این بناها تقریبا از بین رفته‌اند، اما تاکنون اطلاعات زیادی درباره چگونگی زندگی ایرانیان باستان به پژوهشگران داده‌اند. در این دوره تاریخی بیشتر مردم دارای سواد بودند و به خط ایلامی نگارش می‌کردند. شوش به علت قدمت و آثار فوق‌العاده‌ای که برجای‌مانده، وارد فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران شده است.
شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان – 2014)
حتی اگر به تاریخ هم علاقه‌مند نباشید، حتماً نام «شهر سوخته» را شنیده‌اید. شهر سوخته، شهری است که 3200 سال قبل از میلاد مسیح با خشت با خشت و گل و چوب در شرق ایران ساخته شده‌است. این شهر تا 1800 سال قبل از میلاد مسیح پر از جمعیت بوده و دارای تمدنی فوق‌العاده در سطح جهانی بوده‌است.
شهر سوخته علاوه بر خانه‌ها، تاسیسات شهری، حمام‌ها، قبرستان و آثار مختلف تاریخی دیگر، به دلایل دیگری نیز شهرت دارد؛ عناوینی چون نخستین عمل جراحی مغز موفق انسان، اولین چشم مصنوعی جهان، قدیمی‌ترین تخته‌نرد جهان و اولین انیمیشن جهان، همگی متعلق به شهر سوخته هستند.
مورخان معتقدند تغییرات آب و هوایی و گرم و خشک شدن این ناحیه، دلیل کوچ انسان‌ها و رها کردن این شهر است. شهر سوخته به دلیل این‌که یکی از اصلی‌ترین مستندات پیشرفت و تمدن بشر است، در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران جای دارد.
کاخ گلستان (استان تهران – 2013)
کاخ زیبا و باشکوه گلستان و تنها میراث جهانی یونسکو در تهران جلوه زیبایی از معماری و هنر دوران قاجار است. این کاخ یکی از قدیمی‌ترین ساختمان‌های تهران است و تلفیقی از هنر معماری اروپایی و ایرانی است. این بنا در میان باغی سرسبز و دیدنی قرار گرفته‌است. اشیای تزئینی درون کاخ نیز ارزش تاریخی دارند و به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردند.
برج گنبد قابوس (استان گلستان – 2012)
گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس از توابع گرگان، بنایی مخروطی شکل است که در سده چهارم هجری توسط دانشمند معروف ایرانی، قابوس بن وشمگیر، ساخته شد. این بنا، تنها بازمانده از حملات مغول‌ها در آن منطقه است. این برج خشتی که معماری جالب و پیچیده‌ای دارد، برای مطالعات علوم نجومی، ریاضی، هندسی و هنر به کار می‌رفته است.
مسجد جامع اصفهان (استان اصفهان – 2012)
حتی اگر به اصفهان سفر نکرده باشید، حتماً نام مسجد جامع اصفهان را در کنار دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهر مانند چهلستون و عالی قاپو و… شنیده‌اید. این مسجد اولین بنای اسلامی است که با الهام از سبک معماری دوره ساسانیان و تلفیق آن با مفاهیم اسلامی ساخته شده‌است. این مجموعه عظیم بیش از 20 هزار متر مربع مساحت دارد. این مسجد از لحاظ معماری نقطه عطف و الهام‌بخش طراحی سایر بناهای اسلامی بوده است. قدمت این مسجد به 12 قرن پیش بازمی‌گردد و به همین دلیل در لیست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار می‌گیرد.
باغ ایرانی (استان‌های مختلف – 2011)
به مجموع 9 باغ ایرانی که دارای قدمت، طراحی، معماری، سبک و ارزش ویژه‌ای در کشور هستند مجموعه «باغ ایرانی» گفته می‌شود که در سال 2011 در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار گرفته‌اند.
تمام این 9 باغ نوع آبیاری خاصی دارند که از زمان کوروش کبیر ابداع شد و در طی زمان گسترش یافت. در تمام این 9 باغ چهار عنصر دین زرتشتی یعنی آسمان، زمین، آب و گیاه وجود دارد. پژوهشگران معتقدند سبک طراحی و آبیاری این باغ‌ها، الهام‌بخش آثاری در هند، ترکیه، اسپانیا و چند کشور دیگر نیز بوده‌است.
این 9 باغ عبارتند از: باغ فین کاشان، باغ شازده کرمان، باغ پاسارگاد، باغ ارم شیراز، باغ دولت آباد یزد، باغ عباس آباد مازندران، باغ چهلستون اصفهان، باغ اکبریه بیرجند و باغ پهلوان پور مهریز.
خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی (استان اردبیل – 2010)
یکی دیگر از آثار موجود در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران خانقاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، یکی از اولین بناهای کامل و بی‌نقص دوره اسلامی است که همزمان با بناهای قرون وسطایی، اما به سبک کاملاً اسلامی ساخته شده‌است. این مجموعه شامل عناصری نمادین است؛ مثلاً 7 راه برای دسترسی به حرم شیخ صفی‌الدین وجود دارد که نشان‌گر 7 مرحله عرفان است. اشیاء موجود در این بنا همگی از لحاظ تاریخی بسیار ارزشمندند و عتیقه محسوب می‌شود. این بنا شامل بخش‌های مختلفی چون کتاب‌خانه، مدرسه، مسجد، بیمارستان، دفاتر کاری و… می‌شود که در زمان خود، نوعی بدیع و پیشرو در صنعت معماری بوده‌است.
مجموعه تاریخی بازار تبریز (استان آذربایجان شرقی – 2010)
به‌طور کلی شهر تبریز ار نظر تاریخی ارزشمند و دارای اهمیت است. مجموعه بازار تبریز، یکی از مراکز تجاری و محل داد و ستد در جاده ابریشم بوده‌است. تبریز در دوران صفویه پایتخت کشور بوده‌است و از نظر فرهنگی، سیاسی و تجاری دارای اهمیت ویژه‌ای بوده است.
سازه‌های آبی شوشتر (استان خوزستان – 2009)
یکی دیگر از اسناد تمدن ایران باستان در سازه‌های آبی شوشتر نهفته است که طراحی فوق‌العاده سیستم‌های آبی در زمان داریوش را نشان می‌دهد. این ساختار 5 الی 6 قرن قبل از میلاد مسیح طراحی و ساخته شده‌است. این مجموعه دارای دو کانال آبی باستانی است که آب رودخانه کارون را به شهر منتقل می‌کند.
جالب اینجاست که یکی از این دو کانال باستانی، هنوز هم در حال فعالیت و آب‌رسانی به شوشتر است. این مجموعه تنها به این کانال‌ها محدود نمی‌شود بلکه قلعه، برج، پل و حوض‌های مختلفی را نیز شامل می‌شود. سازه‌های آبی شوشتر یکی از شگفت‌انگیزترین آثار مهندسی باستانی ایرانی است که در سال 2009 در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار گرفت.
مجموعه کلیساهای ارامنه (استان‌های آذربایجان شرقی و غربی – 2008)
به جمع 3 کلیسای تاریخی که در شمال غربی کشور قرار دارد، مجموعه کلیسای ارامنه گفته می‌شود که نشانه‌ای از معماری باستانی مذهبی ارامنه است. قدیمی‌ترین بنا بین این 3 کلیسا «سن تادائوس» نام دارد. این مجموعه همزمان با حفاظت شدن از لحاظ تاریخی و باستانی، هنوز هم محل عبادت ارامنه داخل و خارج ایران است.
بیستون (استان کرمانشاه – 2006)
یکی دیگر از میراث جهانی یونسکو در ایران مجموعه تاریخی بیستون است که به دو دلیل شهرت دارد، یکی به این دلیل که کتیبه داریوش بزرگ در این مکان قرار دارد و دوم این‌که بیستون مسیر ارتباط ایران به بین النهرین بوده‌است و از زمان ماقبل تاریخ تا زمان ایلخانیان، مسیر رفت و آمد و مبادلات بوده‌است.
سلطانیه (استان زنجان – 2005)
سلطانیه یکی از شهرهای استان زنجان است که پایتخت حکومت ایلخانیان بوده‌است. این شهر توسط مغول‌ها تاسیس شده و یکی از مهم‌ترین بناهای این شهر گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو است که در قرن هفتم هجری ساخته شد. این بنای 50 متری با خشت و گل ساخته شده‌است. اما کاوش‌های باستانی نشان می‌دهد سلطانیه قبل از دوران مغول‌ها نیز شهری باستانی با پیشینه 7 هزارساله به نام «اریباد» بوده‌است. آثار باستانی چندین هزارساله و تاریخ و تمدن برجای‌مانده از دوران ایلخانیان باعث شده‌است که سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار بگیرد.
ارگ بم (استان کرمان – 2004)
شهر باستانی بم در زلزله سال 2003 تقریباً از بین رفت، ولی اندک بقایای این شهر که در زمان هخامنشی ساخته شده بود، وارد فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران شد و مورد حفاظت یونسکو و فعالان آن قرار گرفت.
شهر بم در گذشته به علت قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت بسیار بوده‌است. این سایت باستانی که بزرگترین مجموعه سازه‌های خشتی جهان در آن قرار داشته‌است، علی‌رغم قرار داشتن در محیطی گرم و خشک به‌علت احداث قنات‌ها و توزیع مهندسی‌شده آب‌های زیرزمینی، محل سکونت ایرانیان باستان بوده‌است.
پاسارگاد (استان فارس – 2004)
پاسارگاد یکی از بزرگترین مجموعه‌های برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که به دستور کوروش دوم یا همان کوروش کبیر ساخته شد. پاسارگاد اولین پایتخت امپراطوری هخامنشیان بوده که در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شده‌است. در این سایت باستانی 160 هکتاری، آثار زیادی چون آرامگاه کوروش، آرامگاه کمبوجیه، کاروانسرا، آب‌نمای باغ شاهی، پل، دروازه سلطنتی، بقایای کاخ سلطنتی و… به چشم می‌خورد. سبک معماری هخامنشی بعدها الهام‌بخش سازه‌های زیادی در شرق و غرب جهان شد.
تخت سلیمان (استان آذربایجان غربی – 2003)
تخت سلیمان هم یکی دیگر از سایت‌های باستانی کشور است که در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران جای دارد. تخت سلیمان در دوران اشکانیان، پایتخت ایران بوده و بزرگترین محل آموزش، عبادت و… برای ایرانیان پیش از اسلام بوده‌است. معبد آناهیتا که 7 قرن قبل از میلاد مسیح ساخته شده‌است به همراه آثار باستانی دیگری که در دوران ساسانی ساخته شده‌اند، در این مجموعه قرار دارند.
میدان امام اصفهان (استان اصفهان – 1979)
میدان امام اصفهان و مجموعه اطراف آن به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد. اگر به این مجموعه بروید می‌توانید از آثار ارزشمند برجای‌مانده از دوران صفوی مانند کاخ تیموریان، مسجد شیخ لطف الله و قیصریه بازدید کنید. این مجموعه از لحاظ این‌که نشان‌گر سبک معماری، شهرسازی، زندگی و فرهنگ دوران صفویان است از اهمیت زیادی برخوردار است و سال‌ها پیش در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران ثبت شده است.
پرسپولیس (استان فارس – 1979)
این بنای عظیم و باشکوه هخامنشی را که با نام تخت جمشید هم می‌شناسیم، حدود 6 قرن پیش از میلاد مسیح به دستور داریوش بزرگ ساخته شده‌است؛ پس از آن، خشایارشا و اردشیر اول نیز آثاری را به این مجموعه اضافه کرده‌اند. بقایای منحصربه‌فرد باقی‌مانده از ایران باستان باعث شهرت و اهمیت این مجموعه و قرار گرفتن آن در لیست میراث جهانی یونسکو در ایران شده است.
معماری خاص و بی‌نظیر این مجموعه، اطلاعات زیادی را درباره سبک زندگی، دانش، معماری و… به پژوهشگران می‌دهد. به گفته مورخان اسکندر مقدونی 330 سال پیش از میلاد مسیح در حمله به ایران، این مجموعه را به آتش کشید. با این‌حال بقایای تخت جمشید هم دارای ارزش و اهمیت باستانی بسیار بالایی است.
چغازنبیل (استان خوزستان – 1979)
نخستین بنای تاریخی ایران که به ثبت جهانی یونسکو رسیده است، چغازنبیل است که به زبان ایلامی زیگورات دوراونتاش نام دارد. این مکان 1250 سال پیش از میلاد مسیح ساخته شده و محلی مذهبی و برای عبادت بوده است. پژوهشگران چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.
این بنا نخستین بار در سال 1936 توسط یک کارشناس نیوزیلندی شرکت نفت، کشف شد. این مکان در اصل 5 طبقه بوده که اکنون 2 طبقه از آن باقی‌مانده‌است. در این زیگورات 13 عبادت‌گاه برای خدایان و الهه‌های مختلف ایلامی وجود داشته‌است. زیگورات چغازنبیل به علت اطلاعاتی که از زندگی، معماری، مذهب و… به انسان امروزی می‌دهد، در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران قرار می‌گیرد.
کلام آخر درباره میراث جهانی یونسکو در ایران
در این مقاله به بررسی میراث جهانی یونسکو در ایران پرداختیم. در حال حاضر و در سال 2019 کشور ایران با 24 اثر ثبت شده در رتبه دهم جهان قرار دارد. گفته می‌شود 49 اثر دیگر باستانی و طبیعی ایرانی همچون نقش رستم، طاق بستان، کوه سبلان و… در نوبت ثبت در میراث جهانی یونسکو هستند. از آثاری که در این مقاله ذکر شد، کدام‌یک را دیده‌اید یا می‌خواهید ببینید؟ می‌توانید نظرات خود را با ما و سایر خوانندگان فانیبو به اشتراک بگذارید.
منبع: Unesco
1 دیدگاه
ایران عزیز زیبا تر از هرجایی هستی…
رود ذره ای گر ز خاکت به باد…
به خون من آن ذره آغشته باااد